Śpiewak Jan, krypt.: j.s., J.S., jap, jasp, Jasp, js, jś, jśp (1908—1967), poeta, tłumacz, krytyk literacki.
Ur. 18 VII jako Jakub Spiwak we wsi Gołaja Pristań koło Chersonia (Ukraina) w rosyjsko-polskiej rodzinie zasymilowanych Żydów, był jedynym dzieckiem Leona Spiwaka (Śpiwaka) (1886—1942), adwokata, i Klary z domu Messer (1882 lub 1887 — 1942), pochodzącej z ubogiej rodziny lwowskiej. Rodzice zostali rozstrzelani przez Niemców 13 X 1942 podczas likwidacji getta w Równem.
Dzieciństwo spędził Ś. w Chersoniu, gdzie uczył się w miejscowej szkole; jego pierwszym językiem był rosyjski. W domu zdobył wiedzę o literaturze rosyjskiej, pobierał lekcje malarstwa i muzyki. Ok. r. 1918 rodzina Ś-a przeniosła się do Lwowa, do babki Ś-a, Katarzyny z Mangolów Messer (1849—1919). Ś. kontynuował tam naukę w miejscowym gimnazjum; języka polskiego uczył go Henryk Biegeleisen. W r. 1926 zdał maturę, po czym w r.n. podjął studia z polonistyki, historii i historii sztuki na UJK. Nawiązał przyjaźnie artystyczne m.in. z Aleksandrem Baumgardtenem, Ignacym Fikiem, Stanisławem Jerzym Lecem, Bolesławem Włodzimierzem Lewickim, Włodzimierzem Lewikiem, Marianem Promińskim i Tadeuszem Węglem (Tymonem Terleckim). Wiosną 1929 poznał Leona Pasternaka; z nim, Lecem, Stanisławem Salzmanem, Edwardem Brecherem, Arturem Rzeczycą (właśc. Abram Buxbaum) i Janem Brzozą (właśc. Józef Wyrobiec) utworzył grupę młodych poetów lewicowych. Jako Jan Śpiewak z Lecem i Salzmanem miał 16 II 1929 swój pierwszy wieczór autorski, zorganizowany we Lwowie w Domu Akademickim im. Andrzeja Potockiego przez skupiające studentów pochodzenia żydowskiego Tow. Akademickie «Zjednoczenie». T.r. debiutował wierszem Południe, w dwudziestym piątym numerze krakowskiego „Kuriera Literacko-Naukowego” (dod. do „Ilustr. Kur. Codz.”), po czym ogłaszał wiersze i recenzje filmowe na łamach „Przeglądu Filmowego i Teatralnego”. Jesienią 1930 z Salzmanem, Lecem, Brecherem i Pasternakiem wziął udział w drugim wieczorze autorskim w sali Inst. Technologicznego we Lwowie. Z inspiracji Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy założył w lipcu 1931 z Lecem i Pasternakiem miesięcznik „Tryby”’; w jego jedynym numerze opublikował dwa wiersze: List robotnika do poety proletariackiego oraz Wspomnienie. Współpracował z redagowanym przez Aleksandra Dana-Weintrauba dwutygodnikiem literackim „Nowa Kronika”. T.r. w pierwszym numerze lwowskiego „Tygodnia” opublikował wiersz Zdarzenie.
Od r. 1931 kontynuował Ś. studia polonistyczne na Uniw. Warsz. Był członkiem Akademicko-Literackiego Koła, tzw. Akli, będącego ekspozyturą komunistycznej Organizacji Młodzieży Socjalistycznej «Życie». W r. 1932 poznał Władysława Broniewskiego; przyjaźnie poetyckie wiązały go też z Tadeuszem Hollendrem, Władysławem Sebyłą i Stefanem Flukowskim. Współorganizował efemeryczną Asocjację Pisarzy Proletariackich. Od r. 1933 współpracował z dwutygodnikiem „Lewar”; opublikował tu m.in. Wiersze stepowe (1935 nr 19). W r. 1935 w Równem zatrudnił się w biurze adwokackim ojca; utrzymywał wtedy kontakt z twórcami założonej tam przez Czesława Janczarskiego grupy poetyckiej «Wołyń»: Zuzanną Ginczanką, Wacławem Iwaniukiem, Józefem Łobodowskim, Władysławem Milczarkiem i Stefanem Szajdakiem. W Warszawie od t.r. pozostawał w kręgu Józefa Czechowicza; uczestniczył w urządzanych przez niego «czwartkach literackich» i ogłaszał wiersze w lubelskim miesięczniku „Kamena” (Frater scholasticus, 1935 nr 1, Podpływa strumień liści, pieniąc się zielono..., 1936 nr 8—9). W l. 1935—6 publikował również w „Lewym Torze” i „Okolicy Poetów”, a w l. 1937—9 w „Skamandrze”, „Sygnałach”, „Ateneum” i „Pionie”. W r. 1936 otrzymał dyplom magistra filologii polskiej, a w r.n. absolutorium na Wydz. Filozoficznym Uniw. Warsz. Książkowym debiutem Ś-a był tom poetycki Wiersze stepowe (W. 1938), na który złożyły się liryki podejmujące ujętą historiozoficznie problematykę przeszłości i okrucieństw wojny; Teodor Bujnicki („Słowo” 1939 nr 19), Stefan Lichański („Pion” 1939 nr 5) oraz Seweryn Pollak („Sygnały” 1939 nr 60) zgodnie podkreślali dojrzałość artystyczną debiutanta. W l. 1938—9 publikował Ś. wiersze w kolejnym piśmie o obliczu lewicowym, krakowskim miesięczniku „Nasz Wyraz”. W „Czasie” ogłaszał w r. 1938 rozmowy z poetami awangardowymi: Stanisławem Piętakiem (nr 196), Lechem Piwowarem (nr 298) i Julianem Przybosiem (nr 312), a w r. 1939 z Czechowiczem (nr 29); w „Sygnałach” (1939 nr 65) opublikował wywiad z Adamem Ważykiem. Pod koniec maja 1939 wyjechał ponownie do Równego, gdzie zatrudnił się w Domu Kultury jako organizator szkolnych wycieczek krajoznawczych; tam zastał go wybuch drugiej wojny światowej oraz wkroczenie Armii Czerwonej. W grudniu t.r. we Lwowie wziął udział w spotkaniu klubu literackiego polskich, żydowskich i ukraińskich pisarzy Zachodniej Ukrainy, a 17 IX 1940 (jako Jakub Śpiwak) wstąpił tam do Związku Sowieckich Pisarzy Ukrainy. Razem z rodzicami przeniósł się z Równego do Zdołbunowa, skąd w czerwcu 1941, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, uciekł na wschód i w Astrachaniu pracował jako robotnik budowlany.
W r. 1946 wrócił Ś. do Polski i zamieszkał w Łodzi, gdzie podjął pracę korektora w Spółdzielni Księgarsko-Wydawniczej «Książka», a następnie redaktora dodatku literackiego dziennika PPR „Głos Robotniczy”. Poznał Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Jana Huszczę, Tadeusza Peipera. W r. 1947 wstąpił do PPR (od r. 1948 PZPR) i ZLP; w r. 1948 został członkiem zarządu oddz. łódzkiego Związku. T.r. poślubił poetkę Annę Kamieńską i w r. 1949 przeniósł się z nią do Warszawy. Wszedł w r. 1949 w skład redakcji miesięcznika „Twórczość”, gdzie do śmierci prowadził dział krytyki poetyckiej. W l. 1950—2 należał do komitetu redakcyjnego „Nowej Kultury”, dla której jako krytyk literacki pisał felietony poetyckie w cyklu „Listy do Polikarpa”. Wiersze oraz przekłady poezji bułgarskiej i rosyjskiej publikował w l. 1946—50 w „Kuźnicy” i „Szpilkach”, a od r. 1948 w „Odrodzeniu”. Utwory z l. 1944—50 oraz cykl Wiersze stepowe zebrał jako Wiersze (W. 1950). Z Pasternakiem opracował dwutomową antologię „Polska poezja satyryczna 1919—1949” (W. 1950), wydaną, lecz wycofaną z rozpowszechniania. Z rysownikiem Karolem Baranieckim opracował dla Biblioteki Satyrycznej MON pięć propagandowych publikacji z satyrycznymi tekstami i rysunkami: Odkrycie Ameryki (W. 1950), W kleszczach dolara (W. 1950), Lokaje Wall Street (W. 1951), Nie pozwolimy! (W. 1951) i Przygważdżamy podżegaczy wojennych (W. 1951). W „Twórczości” opublikował poematy utrzymane w konwencji realizmu socjalistycznego: Warszawa (1951 nr 1) oraz Gdzie człowiek dojrzewa (1952 nr 11). Wspólnie z żoną przetłumaczył z języka rosyjskiego dramaty M. Gorkiego: „Dzieci słońca. Sceny dramatyczne” (wyst. w r. 1949 w Teatrze Polskim w Poznaniu, W. 1952), „Na dnie” (W. 1951, wyst. w r. 1959 w Teatrze Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze) i „Barbarzyńcy” (W. 1952, wyst. w r. 1953 w Teatrze Wybrzeża w Gdańsku) oraz komedie L. Leonowa: „Zwykły człowiek” (wyst. w r. 1950 w Teatrze Ziemi Pomorskiej, Scena w Toruniu, „Liter. Radziecka” 1969 nr 51) i „Dyrektor Morza Kaspijskiego” (niewyd., wyst. w r. 1951 w Teatrze w Świdnicy). Samodzielnie przełożył tekst albumu „Kukryniksy” (W. 1952), z obrazami malarzy radzieckich tej grupy: M. Kuprjanowa, P. Kryłowa, M. Sokołowa. W r. 1952 odwiedził Bułgarię. Jego kolejny tom poetycki Doświadczenia (W. 1953) uznano za «poezję inteligencką» podającą sprawy polityczne jako «problematy intelektu i sumienia» (Lichański). Opracował „Wiersze wybrane” przyjaciół zmarłych w czasie wojny: Ginczanki (W. 1953), Jerzego Kamila Weintrauba (W. 1953) oraz (we współpracy z Pollakiem) Czechowicza (W. 1955). W r. 1955 poznał ks. Jana Twardowskiego, z którym połączyła go długoletnia przyjaźń. Tom Poezje (W. 1955), złożony z wierszy Ś-a z okresu dwudziestu lat oraz nieopublikowanego cyklu Troski i niepokoje zdobył uznanie Michała Głowińskiego, który podkreślał niezależność artystyczną tej poezji. Zapewne w tym czasie (przed r. 1957) napisał Ś. reportaż sceniczny Waryński (niewyd.). W r. 1955 zmienił urzędowo nazwisko na Jan Śpiewak.
Twórczość Ś-a po przełomie politycznym w październiku 1956 otworzył tom wierszy satyrycznych Karuzela (W. 1957), do którego okładkę zaprojektował Jan Młodożeniec. Dedykowany żonie tom wierszy Zielone ptaki (W. 1958) nawiązywał do przeżyć wojennych i odwoływał się do koncepcji słowa inspirowanych poezją W. Chlebnikowa i Czechowicza. Zastosowaną przez Ś-a w Dialogach naiwnych (W. 1960) «krańcowo zintelektualizowaną metaforę» uznał Jacek Trznadel („Nowa Kult.” 1960 nr 44) za «jedno z najwybitniejszych zjawisk we współczesnej naszej twórczości lirycznej». Równocześnie trudnił się Ś. nadal działalnością przekładową i redakcyjną. Opracował „Wybór poezji” M. Lermontowa (W. 1956 I—II), a za przetłumaczony i opracowany z żoną wybór bułgarskiej pieśni ludowej Oj, lesie, lesie zielony (W. 1956) otrzymał w r. 1959 nagrodę bułgarskiego PEN Clubu. Przygotował i opatrzył wstępem antologię „Polska w poezji narodów świata” (W. 1959) oraz „Poezje” bułgarskiej poetki E. Bagriany (W. 1961) i „Wiersze wybrane” Piwowara (W. 1961). Należał do Komitetu Redakcyjnego „Dzieł” Gałczyńskiego w pięciu tomach (W. 1957—60); we współpracy z żoną zebrał i opatrzył przedmową „Wspomnienia o K. I. Gałczyńskim” (W. 1961). Artykuły i recenzje publikował w tym czasie w „Nowych Książkach” (1958—62) i „Współczesności” (1960—2). Od r. 1962 był przewodniczącym Komisji Młodzieżowej Zarządu Głównego ZLP; organizował cykle wieczorów autorskich, wspierał inicjatywy kulturalne Związku Młodzieży Wiejskiej. Był przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego wydawanej przez Ludową Spółdzielnię Wydawniczą serii „Biblioteka Poetów XX wieku”. Dn. 10 III 1961 w Kijowie wziął udział w obchodach setnej rocznicy śmierci T. Szewczenki, zorganizowanych przez Ukraińską Akademię Nauk i Związek Pisarzy Ukrainy. Z żoną i Pollakiem dokonał przekładu „Poezji” Chlebnikowa (W. 1963), a z Pollakiem i Piętakiem opracował „Wiersze” Czechowicza (L. 1963). Zainspirowany twórczością Chlebnikowa i G. Apollinaire’a zastosował w tomie wierszy Zstąpienie do krateru (W. 1963) kolejne eksperymenty lingwistyczne. W marcu 1964 podpisał zredagowane z inicjatywy Podstawowej Organizacji Partyjnej oddz. warszawskiego ZLP pismo potępiające tzw. List 34, protestujący przeciw działaniom cenzury. W r. 1965 wydał tom prozy wspomnieniowej Przyjaźnie i animozje (W.), zawierający obraz międzywojennego życia literackiej Warszawy, Lwowa i Równego. W tomie poetyckim Źrenice piasku (W. 1966) zebrał wiersze z l. 1933—63, nawiązujące do przeżyć z okresu Zagłady. Opracował antologię „Młode głosy. Wiersze poetów radzieckich” (W. 1965), a także „Bracia Gawrosza i inne wiersze” C. Smirnowskiego (W. 1966) oraz „Poezje wybrane” (W. 1966) Gałczyńskiego. Cykl felietonów Listy do Polikarpa kontynuował od r. 1966 w „Wiatrakach”, miesięcznym dodatku literackim do „Faktów i Myśli”. Ostatnim tomem wydanym za jego życia był poświęcony żonie zbiór Anna (W. 1967), z poematem tytułowym, uznany przez krytyków za rozrachunek z samym sobą (J. B. Ożóg), «autobiografię cierpień» (M. Sprusiński) i «tom dojrzały, o krystalicznej zwięzłości i czystości» (W. Iwaniuk). Poezja Ś-a pozostała «zjawiskiem osobnym na mapie historii literatury polskiej» (H. Dubyk); wg Eugeniusza Czaplejewicza była to twórczość «mało licząca się ze współczesnymi kierunkami i trendami, za to poszukująca cały czas siebie». Ś. zmarł 22 XII 1967 w Warszawie na chorobę nowotworową, został pochowany 28 XII na cmentarzu Powązkowskim (kw. 2C—1—11). Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1967), Złotym Krzyżem Zasługi oraz bułgarskim Orderem Cyryla i Metodego I kl. (1966).
W małżeństwie z Anną Kamieńską (1920—1986) miał Ś. dwóch synów: Jana Leona (1949—1988), dziennikarza, publicystę, pisarza, oraz Pawła (ur. 1951) socjologa, historyka idei, profesora Uniw. Warsz.
W r. 1969 ukazały się pośmiertnie ostatnie wiersze Ś-a w tomie Ugory (W.) oraz przygotowane przez niego Poezje wybrane (W.). Jego szkice poetyckie wybrała i opracowała Kamieńska pt. Pracowite zdziwienia (W. 1971); także w jej opracowaniu z przedmową Sprusińskiego wydano Poezje (W. 1972), a w opracowaniu Sprusińskiego Wybór wierszy (Kr. 1978). Kolejną edycję Narodziny słowa (W. 1979) oraz dwugłos poetycki Kamieńskiej i Ś-a pt. Abyśmy byli (Tor. 2015) przygotował Paweł Śpiewak, a Wybór wierszy (L. 2012) Piotr Matywiecki. Opracowane przez Ś-a z Janem Witanem „Poezje wybrane” Czechowicza ukazały się w r. 1968 (W.), a dokonany przez Ś-a i Kamieńską przekład poezji Chlebnikowa „Włamanie do wszechświata” w r. 1972 (Kr.).
Lec poświęcił Ś-owi fraszkę „Do przyjaciela” (Przyjaźnie i animozje), a Pollak wiersz Na śmierć Jana Śpiewaka („Bezsenność”, W. 1974). Ś. był bohaterem licznych wierszy Kamieńskiej, zwłaszcza z tomu „Biały rękopis” (W. 1970). W Świdwinie (woj. zachodniopomorskie) odbywa się od r. 1970 Konkurs Poetycki im. Ś-a (od r. 2005 Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Ś-a i Anny Kamieńskiej).
Bartelski L. M., Polscy pisarze współcześni, W. 1965; Literatura pol. Enc., II; Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III; PSB (Pasternak Leon, Rzeczyca Artur); Roczn. Liter. za r. 1968; Współcz. pol. pisarze, VIII; — Bandrowska-Wróblewska J., Nota biograficzna, w: Śpiewak J., Poezje wybrane, W. 1969 (fot.); Biernacka B., Jesteśmy lękami unerwionymi, „Wiatraki” 1968 nr 2; Brzoza J., Moje przygody literackie, Kat. 1967; Budrecki L., Wśród książek, „Twórczość” 1952 nr 12; Bujnicki T., Ach poeci!, „Słowo” 1939 nr 19; Chłosta J., Polskie życie literackie we Lwowie w latach 1939—1941 w świetle oficjalnej prasy polskojęzycznej, Olsztyn 2000; Chojnowski Z., Ku tajemnicy. Szkice o poezji po 1956, Olsztyn 2003; Czaplejewicz E., Poetyckie znaki Zodiaku, „Poezja” 1978 nr 10; Dolecki Z., Śpiewak Jan, „Słowo Powsz.” 1983 nr 7; Drozdowski B. i in., Sekcja, „Poezja” 1986 nr 1—2; Dubyk H., Pogłosy „szkoły ukraińskiej” w literaturze polskiej dwudziestolecia międzywojennego (mszp. rozprawy doktorskiej z r. 2011 w Arch. Uniw. Kard. S. Wyszyńskiego w W.); Fik, Kultura po Jałcie; Głowiński M., Poeta obrazu, „Twórczość” 1956 nr 6; Gralewski W., Łzą i atramentem, „Poezja” 1968 nr 6 (błędne informacje o miejscu ur.); tenże, Śmierć poety, „Kamena” 1968 nr 3; Istner F., Młodość poety, „Now. Kur.” (Tel Awiw) 1974 nr 58, 64; Kiec I., Zuzanna Ginczanka. Życie i twórczość, P. 1999; Kośka L., Lec. Autobiografia słowa, W. 2015; Kozarynowa Z., Portret własny poety, „Wiadomości” (Londyn) 1965 nr 50; Kuncewicz P., Poezji znamiona czasu, „Współczesność” 1968 nr 2; Lewandowska A., Narodziny słowa i życia, „Mies. Liter.” 1980 nr 6; Lichański S., Nowe poezje, „Pion” 1939 nr 5; tenże, Plon doświadczeń, w: tenże, Literatura i krytyka, W. 1956; Matywiecki P., Poeta rzeczywistości, „Tyg. Kult.” 1979 nr 27; tenże, Wyobraźnia i głód, tamże 1980 nr 2; Nowak T., Poezja plemienna, „Tyg. Kult.” 1966 nr 41; Ordan J. L., Jan Śpiewak, poeta pokorny, „Pomorze” 1968 nr 3; Ożóg J. B., Ostatni tomik, „Tyg. Kult.” 1968 nr 26; Piekarski I., Stanisław Salzman — gawęda tragiczna. Lwowski esej środowiskowy, „Teksty Drugie” 2007 nr 5; Pollak S., W poszukiwaniu straconego czasu, „Sygnały” 1939 nr 60; Rokicki K., Literaci. Relacje między literatami a władzami PRL w latach 1956—1970, W. 2011; Sprusiński M., Pamięć, która nie przebacza, „Twórczość” 1968 nr 5; Szymański W. P., Życia własnego przechodzień, tamże 1966 nr 12; Śpiewak J., Wstęp, w: Poezje wybrane, W. 1969 (fot.); Trznadel J., Dobra poezja, „Nowa Kult.” 1960 nr 44; tenże, Kolaboranci. Tadeusz Boy-Żeleński i grupa komunistycznych pisarzy we Lwowie 1939—1941, Komorów 1998; Wielopolski W., Jestem przeszłością siebie — o poetyckich i biograficznych perypetiach Jana Śpiewaka, „Kresy” 1995 nr 2; Wojciechowski T., Zagłada polskich elit przez okupantów, „Solidarność Mpol. Serwis Inform.” 2010 nr 2—3; — Huszcza J., Janek, „Osnowa” 1967/8 nr jesienno-zimowy s. 111—13; Iwaniuk W., Pożegnanie z awangardą, „Kultura” (Paryż) 1968 nr 6—7; Iwaszkiewicz J., Przemówienie [...] nad grobem Jana Śpiewaka, „Twórczość” 1968 nr 2; Kamieńska A., Notatnik 1965—72, P. 1982; taż, Notatnik 1973—9, P. 1987; Myślę, że jestem. Portrety wielokrotne. Wspomnienia i szkice o Stanisławie Jerzym Lecu, Oprac. W. Leopold, Kr. 1974 (fot.); Ożóg J. B., Wspomnienie o Janie Śpiewaku, „Tyg. Kult.” 1968 nr 51—52; Spotkania z Czechowiczem. Wspomnienia i szkice, Oprac. S. Pollak, L. 1971; Śpiewak P., Księga nad księgami. Midrasze, Kr. 2004 s. 154—8; — „Kultura” 1965 nr 48; — Nekrologi z r. 1967: „Dzien. Lud.” nr 305, „Kultura” nr 53 (fot.), „Trybuna Ludu” nr 355, 356, „Życie Warszawy” nr 304/305; — Mater. Red. PSB: Wydruk fot. rodziców Ś-a ze strony internetowej www.geni.com/people/Klara Spiwak/Leon Spiwak; — Informacje syna, Pawła Śpiewaka z W.
Mirosław Wójcik